Kalverstraat, Amsterdam, in april 2020. Foto: M. Hell
Een desolate Kalverstraat is een zeldzaam beeld. Toch is het niet voor het eerst dat het publiek wegblijft uit deze bekende Amsterdamse winkelstraat. Aan het eind van de zeventiende eeuw was het geen dodelijk virus maar een economische crisis die de middenstand schade berokkende. Een van de gefailleerde zaken zat op de hoek van de Papenbroeksteeg, tegenwoordig ontsierd door een grotendeels glazen pui. Ooit klopte hier, in het voormalige ‘Paradijs’ van Pompeius Occo, het hart van de Franse gastvrijheid en gastronomie.
Hof en Graaf van Holland
Het eerste gedeelte van de Kalverstraat vanaf de Dam was een gewilde vestigingslocatie voor herbergiers (zie kaartje hierboven). Ook toen betaalden ze al torenhoge huren voor de winkelpanden. In de zeventiende eeuw trok de ‘koopgoot’ ruimschoots passanten, vanwege de tientallen boekenzaken en modewinkels en de nabijheid van het stadhuis en de koophandelsbeurs aan het Rokin. Uitbaters van drankhuizen hier profiteerden van de kapitaalkrachtige doelgroep van lokale en vreemde kooplieden, regenten, makelaars en andere beursbezoekers.
Lopend vanaf de Dam kon je aan de rechterkant van de Kalverstraat achtereenvolgens terecht in de oude herberg het Hof van Holland (huidig nr. 8) en in de Graaf van Holland (nr. 12), beide respectabele zaken. Het Hof van Holland beleefde zijn glorietijd aan het begin van de zeventiende eeuw, toen het fungeerde als logement voor gasten van het stadsbestuur. Naast Nederlandse hotemetoten zoals landsadvocaat Oldenbarnevelt stond hier in 1610 de ambassadeur van de sultan van Marokko op de stoep, met zijn tolk Samuel Pallache en een omvangrijk gevolg. Deze Ahmad ben Abdallah al-Hayti al-Maruni tekende het eerste officiële (vrijhandels)verdrag tussen een Europese natie en een niet-christelijk land. Belangrijker was echter de aanschaf van oorlogsschepen, iets waarvoor de gezant in handelscentrum Amsterdam moest zijn. Hij spendeerde ruim achttienhonderd gulden in de herberg, waarmee dit tot de duurste diplomatieke bezoeken uit de Bestandsjaren behoorde.
De Graaf van Holland in de Kalverstraat, uitsnede van: De boekhandel en het loterijkantoor van Jan de Groot. I. Ouwater, 1779. Rijksmuseum.
Twee huizen verder dan het Hof van Holland zat de Graaf van Holland. Deze herberg was in eigendom van de door Rembrandt geportretteerde Jan Six. Er kwamen regenten en kooplieden, maar ook deurwaarders, herbergiers, reders, makelaars en – niet nader omschreven – joodse klanten. Ter linkerzijde van de Kalverstraat waren op de beide hoeken van de Papenbroeksteeg twee andere herbergen te vinden. De Gouden Leeuw op de zuidhoek van de steeg (Kalverstraat 15) werd uitgebaat door een familie uit Bentheim. Een bekende bezoeker was de prentkunstenaar Romeyn de Hooghe, die immers om de hoek woonde. Ertegenover (Kalverstraat 13) zat het Schild van Frankrijk alias de Plaats Royaal, de vreemdelingenherberg waarop we ons nu zullen toespitsen.
Aan het begin van de zeventiende eeuw heette de Papenbroeksteeg nog Popiussteeg. Deze naam herinnerde aan de fameuze Fugger-factor Poppe Okkesz (1483-1537), beter bekend als Pompejus Occo. Diens woon- en werkhuis Het Paradijs bestond uit twee grote panden tussen het Rokin en de Kalverstraat en bood onder meer onderdak aan zijn bibliotheek met circa tweeduizend titels, waarvan de Bijzondere collecties/Allard Pierson onlangs twee exemplaren heeft verworven. Na Occo’s dood bewoonde zijn zoon, burgemeester Sijbrant Occo (1514-1587), het dubbele huis, tot diens uitzetting tijdens de Alteratie, de bestuurlijke omwenteling van Amsterdam in 1578.
Rechts van de Papenbroeksteeg de Rokinzijde van Het Paradijs van Occo. Reconstructie en weergave: 4D Research Lab, Loes Opgenhaffen.
Trouble in Paradise
In 1606 werd Het Paradijs verkocht onder de huisnaam de Zwarte Leeuw. De nieuwe eigenaar was de van oorsprong Antwerpse koopman Marten van Papenbroeck (1567-1640), die hiervoor het voor die tijd meer dan aanzienlijke bedrag van 12.575 gulden neertelde. Met een vermogen van meer dan het tienvoudige, grotendeels verdiend in de risicovolle maar lucratieve Straatvaart in het Middellandse Zeegebied, behoorde hij tot de financiële elite van zijn tijd. De katholiek gebleven Van Papenbroeck liet een gevelsteen met zijn familiewapen aanbrengen aan de achterzijde van zijn woonhuis. Het gedeelte aan de Rokin-kant verhuurde hij onder de oude huisnaam en later als het Kameel; hier zou later wijnhuis Bordeaux en nog later koffiehuis de Baaltjes uithangen. De Papenbroeckjes betrokken zelf het pand aan de Kalverstraat, waar ze in een huiskapel katholieke erediensten organiseerden.
Gevelsteen met het familiewapen van Papenbroeck, vermist sinds 1992.
Na Marten van Papenbroecks overlijden, in 1640, woonde zijn weduwe nog enkele jaren op Kalverstraat 13, totdat zij verhuisde naar de Herengracht waar zij alweer een huiskapel liet inrichten. Hun zoon Johannes woonde in 1655 kortstondig in de Zwarte Leeuw, maar verhuisde nadat zijn vrouw en hun kind beiden waren overleden in het kraambed. Het vruchtgebruik van Kalverstraat 13 kwam toe aan zijn zuster, Maria van Papenbroeck. Zij was getrouwd met de Vlaamse jonker Jacob de Raet (gest. 1690), heer van Reet, Waarloos en Ter Linden. Deze woonde in Antwerpen, waar zijn vrouw in een klooster trad. De heer van Reet verhuurde zijn huis in Amsterdam als herberg. De vroegst bekende uitbater, Jean François Cartel uit Wallonië, betaalde een hoge jaarhuur maar kreeg daarvoor wel de beschikking over een goedlopende herberg op een populaire locatie. Zijn wijnvoorraad wijst op behoorlijke omzetten: op één peildag in 1657 bevatte zijn kelder onder meer twee okshoofden (ruim 460 liter) bordeaux, 24,5 kannen andere Franse wijn en een geheel gevulde ton (ca. 150 liter) Spaanse wijn.
Met name beursgangers – die slechts het steegje vanaf de Beurs aan het Rokin moesten uitlopen – en Franse reizigers klopten aan bij het Groot Schild van Frankrijk, zoals Cartel zijn herberg noemde. Bekender was echter de alternatieve herbergnaam Plaats Royaal, aangezien Joseph de la Vega deze vermeldt in zijn Confusión de confusiones. In de avonduren vergaderden hier de leden van het ‘Collegie van de Actionisten’. De grotendeels joodse aandelenhandelaren sloten er hun ‘termijncontracten’, een risicovolle handel waarmee zij in korte tijd veel geld konden winnen – of verliezen. Hun avondlijke handelsactiviteiten leidden tot burengerucht: in 1672 moest de schout eraan te pas komen omdat Cartel zijn beursklanten bediende na de officiële sluitingstijd van half tien ‘s avonds.
De Keizerskroon (Kalverstraat 71), anonieme tekening, 1725. SAA
Behalve beursgangers bezochten ook boekverkopers de Plaats Royaal. In 1671 spraken Johan van Waesberge en Johan van Someren er bijvoorbeeld plannen voor een heruitgave van de Beschrijving van Batavia. De bijeenkomsten van de boekverkopers of beursgangers konden plaatsvinden op een van de private bovenkamers of op de begane grond in de publieke zaal, eventueel afgeschermd met een beschilderd kamerscherm. De rest van het huis was in gebruik als logement en privégedeelte voor de waard en diens gezin. Cartel was na het overlijden van zijn eerste vrouw hertrouwd met Francoise Barbier de la Montagne Zij was een dochter van Simon Barbier ‘La Montagne’, de waard van veilingherberg de Keizerskroon verderop in de Kalverstraat (nr. 71, nu: Parfumerie Douglas). Evenals Barbier La Montagne en hun huisbaas was het echtpaar Cartel-Barbier katholiek: ze lieten hun kinderen dopen in de Franse Kapel aan de NZ Voorburgwal, bediend door de Orde van de Karmelieten. In 1674 werd het vermogen van Cartel geschat op tweeduizend gulden – een bescheiden kapitaaltje.
Na de dood van uitbater Jean Cartel –begraven in de nabijgelegen NZ Kapel in 1677 – hertrouwde zijn weduwe met een Duitse chirurgijn. Ze verhuisden naar de Keizerskroon, waar ze als herbergierskoppel aan de slag gingen. De nieuwe waard van de Plaats Royaal op nr. 13 was François Sellier (ca. 1645-1688), een 31-jarige kok uit het Noord-Franse Abbeville (Picardië). Deze was geenszins katholiek – zoals ik eerder dacht – maar protestants; ik had hem verward met een gelijknamige koopman uit Parijs. In 1676 trouwde hij met de Utrechtse Margriet van Seventer, die hoogstwaarschijnlijk dienstmeid of kokkin in dezelfde herberg was.
Titelprent van De verstandige koek ofsorghvuldige huyshoudster (Amsterdam 1668). Allard Pierson, Universiteit van Amsterdam
Sellier had een goede culinaire reputatie. In oktober 1678 mocht hij namelijk ‘spijs’ leveren voor het onthaal van D’Avaux, de ambassadeur van Frankrijk die de Vrede van Nijmegen had ondertekend namens de koning en met alle egards werd ontvangen in de Handboogdoelen. De keuken van de Plaats Royaal was genereuzer ingericht en uitgerust dan die in andere herbergen. Het voorste gedeelte was geschikt om gasten te ontvangen, en achter twee gordijntjes was een bedstede waar de knecht sliep. In het ‘achterkeukentje’ vond het koken plaats, met potten, pannen en een spit. Sellier en zijn keukenpersoneel hadden daarbij gezelschap van twee kanaries in een kooi. Het keukengerei (visketel, taart- en braadpannen, hangijzers, schuimspanen en kommen) haalden zij uit de provisiekelder, terwijl voorraden specerijen, zoals een partij peper, op de twee pakzolders boven lagen opgeslagen.
In financieel opzicht deed Sellier het minder best dan in de keuken. In 1679 moest hij verschijnen voor de commissarissen van de desolate boedelkamer, belast met het afhandelen van schuldzaken. Taxatie van zijn inboedel leverde krap tweeduizend gulden op. Sellier sloot een akkoord met zijn grootste crediteurs, aan wie hij ruim 114.000 gulden schuldig was. Dit uitzonderlijk hoge bedrag kan niet zijn opgebouwd uit achterstallige betalingen aan voedsel- en drankleveranciers. Het lijkt erop dat de waard zich heeft vergaloppeerd aan de risicovolle aandelenhandel van zijn klanten.
Kalverstraat 66 (witte pijl), waarnaartoe Sellier verhuisde met zijn herberg de Plaats Royaal . Uitsnede kaart van Berckenrode.
Rond 1680 verhuisden Sellier en zijn vrouw van de hoek van de Papenbroeksteeg naar een goedkoper huurpand in de Kalverstraat (nr. 66, nu onderdeel van modehuis Zara, zie kaartje hierboven met witte pijl). Hier hingen zij de Nieuwe Plaats Royaal uit. In 1681 logeerde de Franse komedieschrijver Jean François Regnard (1655-1709) bij ‘Cellier’ in de Kalverstraat, maar beroemde bezoekers konden het neergaand tij niet keren. In het laatste kwart van de zeventiende eeuw was het Amsterdamse herbergwezen, net als de rest van de stedelijke middenstand, ernstig in mineur. Door de onzekere economische fase en onveranderd hoge huurprijzen talloze diverse drankhuizen op de fles.
In 1690 raakte ook Margriet van Seventer, inmiddels weduwe van Sellier en zelfstandig uitbaatster van de Plaats Royaal, in de financiële problemen. Aan de commissarissen van de boedelkamer vertelde zij dat de medische uitgaven (aan dokters, apothekers en chirurgijns) hoog opliepen. Het huishouden – inclusief kost- en inwoning van de knecht en dienstmeisjes – kostte haar jaarlijks achthonderd gulden en de jaarhuur voor de herberg bedroeg circa negenhonderd gulden. Dat was minder dan de huur van de oude locatie op nr. 13 maar toch een aanzienlijk bedrag. De uitstaande schulden van de waardin aan externe leveranciers, zoals de wijnkoper, slager en kaarsenmaker, vielen daarbij in het niet.
Eetpiraten en weglopers
Een aantal herberggasten van de weduwe Sellier was onverwacht vertrokken en liet onbetaalde rekeningen achter. Zoals enkele Franse militairen, de hofmeester van een ‘madam Souchon’ en heren uit Den Haag en Leeuwarden. Een andere wanbetaler was Jean Maximilien Lucas (gest.1697) uit Rouen, een controversiële courantier en uitgever. Na zijn verbanning uit Amsterdam, in 1686, liet hij in de Plaats Royaal een onbetaalde rekening achter van 111 gulden. Sommige kamers verhuurde de weduwe Sellier voor langere tijd aan kommensalen. Bij het opmaken van de boedelbeschrijving vanwege het faillissement lagen er in de zijkamer bijvoorbeeld nog spullen van een kapitein Tack, waaronder diens Japonse rok, 25 boekjes en zijn degen en geweer. Het voorhuis van de herberg was karig versierd met drie oude schilderijen, drie landkaarten, een wapenbord en een ragebol. De tien overige vertrekken waren genummerd en bevatten slaapplaatsen, beddengoed, stoelen en tafels. Kamer nummer drie, de voormalige zaal, was voorzien van twaalf stoelen, drie tafels, een verkeerbord voor dobbelspelen en het kamerscherm om de ruimte in tweeën te delen.
Links bij de steiger was zo ongeveer de nieuwe locatie van de Plaats Royaal, Kalverstraat 66. Foto: M. Hell
De economische crisis en de periodieke oorlogen tussen Frankrijk en de Republiek hadden kwade gevolgen voor het Amsterdamse herbergwezen. De op Franse gasten georiënteerde logementen in de Kalverstraat zagen hun bezoekersaantallen teruglopen. Ook de opvolger in de Plaats Royaal – Pieter Dougny – kon het zakelijk niet bolwerken. Hij presenteerde zichzelf als ‘commensaalhouder’, maar zijn logees waren slecht van betalen. Tussen 1688 en 1691 lieten enkele van zijn slapers een gezamenlijke schuld achter van ruim vijftienhonderd gulden. Dougny registreerde de bedragen van zijn ‘weggelopen’ gasten in het schuldboek, waaruit blijkt dat vijftien van de 28 klanten een Franse achtergrond hadden. Mede vanwege zijn onbetrouwbare gasten kwam ook Dougny in betalingsmoeilijkheden; in 1691 meldde ook hij zich bij de boedelkamer. Hij betaalde zijn schuld aan zijn huisbaas met de opbrengst van zijn inboedel, behield alleen één à twee hemden voor hem en zijn vrouw. Hij stond dus letterlijk in zijn hemd.
Kalverstraat 13 en 15 met daartussen de Papenbroeksteeg in april 2020. Foto: M. Hell
Terug naar Kalverstraat 13, het voormalige Paradijs. Daar had Pieter de Graaf, een voormalige kleermaker uit Roermond, het over een andere boeg gegooid. In overeenstemming met de heersende mode was hij met zijn Leidse vrouw Maria Sluijmers een koffiehuis begonnen, het Royale Koffiehuis. In 1683 adverteerde hij voor zijn nieuwe zaak waar behalve koffie ook een ‘pil tegen scheurbuik’ te krijgen was. Tien jaar later, in 1693, protesteerde De Graaf tegen de heffing van de belasting op koffie en andere non-alcoholische dranken. Kort daarna failleerde hij, volgens eigen zeggen omdat hij jaren op rij ‘van God besocht’ was geweest met ‘neeringloosheijt’. Hij had ook geen financiële buffer, als ‘een man, die sonder capitael off middelen de koffyneering heeft bij der hant genomen’.
Folder van modebedrijf Schulte met de nieuwe gevel van Kalverstraat 13. SAA.
Na het faillissement van De Graaf bleef Kalverstraat 13 in gebruik als koffiehuis. In 1742 gaf de toenmalige koffieschenker een jaarinkomen van tweeduizend gulden, terwijl zijn huur ruim elfhonderd gulden bedroeg. Later in de achttiende eeuw veranderde de naam in Het Hollandse Huis en een eeuw later kwam er de modewinkel van de Gebroeders Schulte erin. In 1901 kregen zij van de gemeente vergunning voor sloop en hogere bouw. Zonder protest werd het legendarische pand in het volgende jaar gesloopt en opnieuw gebouwd, ook nog eens hoger dan wenselijk was. In 1914 viel een glazenwasser van de derde verdieping zwaargewond neer op het plaveisel van de Kalverstraat.
Tijdens het Interbellum zou het mondaine café-restaurant van Charles P.J. Winkels (Kalverstraat 11-13) de oude culinaire glorie op deze locatie doen herleven. Het in keurig horecafrans opgestelde menu voor het openingsdiner (4,50 gulden) was niet mis, evenmin als de werktijden van de kelners (tachtig uur per week). De traditionele huzarensalade, kreeftenmayonaise en ’s winters zuurkool met worst werden ‘hoogst verleidelijk’ opgediend, als we de verslaggever van het Nieuwsblad van het Noorden mogen geloven (13-08-1924). Na tien jaar stortte de selfmade restaurateur zich op en nieuw avontuur – het Lido aan de Leidsekade. Onder het nieuwe management ging het café-restaurant in de Kalverstraat algauw op de fles, waarmee in 1936 veertig mensen op straat stonden, nog afgezien van de orkestleden.
Na de oorlog maakte restaurant Winkels een succesvolle doorstart, waarbij de Quick Lunch ‘voor hen die haast hebben’ en het amusementsorkest van Freddy Hull in de Dancing Cosy Corner de grote publiekstrekkers waren. Tot de nieuwe uitbater er in 1953 onverwacht de brui aan gaf, en de 33 personeelsleden op straat zette. De Kalverstraat verloor als uitgaansgebied steeds meer terrein aan het Rembrandt- en Leidseplein. De komst van boekhandel De Slegte naar Kalverstraat nr. 13 leek wel een terugkeer naar de zeventiende eeuw, toen er op het eerste stukje straat aan de oneven zijde vijf boeken- en kaartenwinkels zaten.
Het gapende gat na de brand van Hotel Polen in 1977, waarbij 33 gasten omkwamen en de boekencollectie van De Slegte in de as werd gelegd. SAA.
In 1977 sneuvelden de huizen in het gedeelte Papenbroeksteeg/Kalverstraat tijdens de verwoestende brand van Hotel Polen – waarover later meer. Toen in 1983 ook het tegenovergelegen Hotel Suisse na een brand verdween, was de kwaliteitshoreca uit de Kalverstraat verdwenen. Tegenwoordig kan de hongerige passant uitsluitend terecht in een filiaal van fastfoodketen McDonald’s.
In een speciale editie van de Straten van Amsterdam van AT5 geef ik een rondleiding langs de locaties van het herbergverleden van de Kalverstraat. Meer informatie is te vinden in De Amsterdamse herberg, dat in derde druk voorradig is bij uitgeverij Boom. Een gratis exemplaar van dit boek is te winnen voor wie een toepasselijk gedicht weet te maken op de culinaire geschiedenis van de Kalverstraat.
De achterkant van de Papenbroeksteeg, uitkomend op een compleet verlaten Rokin, april 2020. Over de architectuur kunnen we maar beter zwijgen. Foto: M. Hell
Het jaarboek Amstelodamum bevat tevens bijdragen over bier, broodjeszaken, kookschriften en De Tentoonstelling van Voedingsmiddelen van 1887. Het jaarboek is verkrijgbaar bij de betere Amsterdamse boekhandel (o.a. Stadsboekwinkel, Kookboekhandel en Athenaeum) en te bestellen via e-mail (amstelodamum@spabonneeservice.nl).
